چگونگی بازنمایی تصویر زن در طراحی جلد کتاب

این مقالة در نخستین همایش بین المللی نشانه شناسی فرهنگ، هنر و ادبیات در دانشگاه شهید بهشتی مهر1396، به صورت سخنرانی ارائه شده است و سپس در قالب مجموعه مقالات در کتابی به کوشش مرضیه اطهاری نیک عزم توسط نشر خاموش، بهار 1398 به چاپ رسید. در نوشتار پیش رو این مطلب از ساختار اصلی خود خارج شده و به صورت خلاصه برای دوستداران طراحی گرافیک تنظیم شده است.

هر ساله در ایران همانند دیگر کشورهای جهان، کتابهای بسیاری به چاپ می رسند که از لحاظ مضمون مستقیم یا غیر مستقیم مربوط به زنان هستند و بسیاری از آن ها نیز طرح جلدهای مصور دارند، اما با توجه به محدودیّت های موجود در بسترهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی کشور به ویژه در سال های بعد از انقلاب 57، برای بازنمایی تصویر زن در سطح جامعه، این امر چگونه توسط طراحان گرافیک ایران در طراحی جلد کتاب ها انجام گرفته است؟

مسلما برای پاسخ، بررسی رویکردهای متفاوتی نیاز است اما این نوشتار برای تمرکز بر طرح جلد هایی با مضمون زن، آثار یک طراح گرافیک پرکار را به عنوان نمونه ی مطالعاتی بر میگزیند زیرا که بررسی چنین آثاری میتواند همزمان، از سویی بازگو کننده ی چگونگی بازنمایی تصویر زن در دورهای از تاریخ چهل ساله ی اخیر ایران را نشان دهد و از دیگر سو تعدد آثار او میتواند خواسته یا ناخواسته پایه گذار بخشی از فرهنگ دیداری جامعه از چگونگی بازنمایاندن زن و زنانگی در بستر تصویر، برای مخاطبان و حتی برای برخی دیگر از طراحان گرافیک ایران باشد.

بنابراین نمونه هایی مرتبط با مضمون زن از طرحِ جلدهای طراحِ گرافیک، «فرزاد ادیبی» که از طراحان پرکار نسل چهارم گرافیک معاصر ایران، به ویژه در زمینة طراحی کتاب محسوب می شود، به عنوان نمونه های مطالعاتی گزینش شده است.

با جستجو در طرح جلدهای این هنرمند و توجه به نشانه های مشترک در نمونه های مشابه هم در آثارش، میتوان بازنمایی تصویر زن را از لحاظ شیوه ی اجرا – بازنمایی صوری- در سه گروه تقسیم بندی نمود:

الف- استفاده ی مستقیم از تصویرِ فیگور کامل یا بخشی از فیگور زنانه [در قالب شیوه های مختلف طراحی، عکاسی و یا کولاژ و چیدمان های فیگوراتیو]،

ب- بهره گیری از کدهای جنسیتی و ابزارهایی که عرفاً زنانه هستند (اشاره به نشانه های نمادین در کارکرد استعاری)، [نقوش برگرفته از طبیعت مانند گل ها و گیاهان، پارچه های تزیینی و یا ابزارهایی همچون شانه، پاپوش های زنانه و…]،

ج- استفاده ی تلفیقی از دو گروه الف و ب، زیرا که این دو گروه الزاماً دو مقوله ی جدا از هم نیستند و در برخی از طرح جلدها با یکدیگر همپوشی دارند، مثلاً در نمونه هایی همنشینی ابزارها و کدهای جنسیّتی زنانه به روشهای مختلف تداعی کننده ی فیگور کامل یا بخشی از یک فیگور زنانه هستند.

برای آشنایی با این سه گروه، جدول هایی تنظیم شده است که در کنار نمایش تعدادی از آثار، هر گروه را با توضیحاتی بیشتر معرفی مینماید؛ همزمان با این سهگانه که تاکید بر بازنمایی «صوری» طرح جلدها دارند، میتوان سه گانه ی دیگری نیز در شرح بازنمایی «مفهومی» آثار، در نظر گرفت تا بتوان از این طریق به ساختارهای مفهومی و تحلیل گفتمانی آن ها نزدیک تر شد. با بررسی نقوش انتخاب شده بر این طرح جلد ها سه گانه ی بازنمایی مفهومی در قالب بازنمایی تغزلی، بازنمایی انتقادی و بازنمایی قداست معرفی میشوند؛ همچنین به این نکته باید اشاره نمود که بازنمایی های مفهومی می توانند با توجه به شیوه ی اجرا همزمان عضو هر کدام از گروههای سه گانه ی بازنمایی صوری نیز قرار گیرند. (رجوع شود به جدولهای 1 تا 4)

جدول (1) بازنمایی صوری/ شیوه اجرا (گروه الف)

چنانکه در نمونه های موجود در جدول ها مشاهده میشود، می توان به چند نکته که در همه ی این آثار مشترک است اشاره نمود و از این منظر به نتایجی کلی برای چگونگی بازنمایی زن در طراحی گرافیک با توجه به نظام گفتمانی ارزشگذار مسلط در جامعة ایران، دست یافت:
1- همة طرح جلدهای مورد نظر، در صورت استفادة مستقیم از تصویر زن، مو و بدن در قالب ترفندهای تصویری پوشانده شده است، مگر در مواردِ بهره مندی از طراحی های دستی و انتزاعی و یا استفاده ی جزئی از بدن به تنهایی، آن هم در شرایط خاص با رعایت فضای بیناگفتمانی میان گفتمان بازنمایی ذاتی زیبایی و لطافت جسم زن در کنار گفتمان مسلط جامعه. تصویر(1)

تصویر(1): بهره‌مندی از نشانه‌های مجاز مرسل به جای تصویر نمودن کل جسم

(رابطة جز به کل)

2- موضوعِ اغلب کتاب های انتخاب شده، شعر، داستان های کوتاه و رمان ها هستند که طراحِ گرافیک سعی کرده با توجه به محتوای موضوعی آن ها با رویکردهای متفاوت به بازنمایی تصویر زن بپردازد، به این معنی که در برخی از طرح جلدها مخاطب، تصویر زن را در فضایی لطیف و شاعرانه مشاهد می کند و در مواردی دیگر همراه با طنازی، نگاهی انتقادی به این موضوع دارد. البته در بررسی های این مقاله محتوای نوشتاری داخل کتاب ها مورد مطالعه قرار نمیگیرد و تنها طرح جلد کتاب ها به عنوان یک متن مستقل و با تکیه بر نظام های تصویری و نوشتاری نقش شده بر آن ها، تحلیل می شود. در صورتی که دخیل کردن محتوای نوشتاری داخل کتاب ها خود می توانند لایه های متنی تازه ای را به درک معنایی افزون کنند و گستره ی خوانش را فراخ تر نمایند.

3- به طور کلی می توان گفت مکانی که سوژه در آن قرار میگیرد لایة مجاور و در برگیرندة شخص است اما در طرح جلدهای ادیبی، سوژه – شخص یا شیئی که استعاره از شخص است – در نوعی لامکان قرار دارد بنابراین نمی تواند با بررسی لایة مکان معانی تازهای در متن تولید نمود و سوژه تمامِ بار معنایی اثر را بر دوش می کشد، البته تنوع رنگ و بهرهمندی از بافت هایی مرتبط با موضوع در زمینة اکثر این آثار، مکملی برای درک آسان تر مفهوم هستند. تصویر(2)

تصویر(2): استفاده از رنگ و بافت متناسب با عنوان کتاب (مرگ من روزی)

برای نمایش مکان قرارگیری سوژه

4- آنچه در طراحی این جلدها مشخص است پرهیز از نشانه های شمایلی و دلالت های صریح است مگر با شرایطی ویژه و در مواقعی بسیار نادر؛ اغلبِ مضامین این آثار با استفاده از بیان استعاری، نه صرفاً بازنمایی مستقیمِ تصویر زن، با بهره گیری از ترکیب نشانه های مختلف سعی در بیان آن دسته از محدودیّت های موجود جامعه در رابطه با بازنمایی زن و هویت زنانه را دارد.

5- کنش های زنانِ تصویر شده در آثار ادیبی در لفافه است، غمها، شادی ها، یأس و سرخوشی زنان در زیر بازی با اشیا و بافتهای مختلف پنهان شده اند اما در عین حال مخاطب را با موضوعِ خود همراه می کنند.

نتیجه
محور اصلی مطالعه در این مقاله بازنمایی تصویر زن بر جلد کتاب و چگونگی این بازنمایی بود؛ با طرح پرسش هایی چون، حساسیّت ها و محدودیّت هایی که بر سر این موضوع در گفتمان مسلط جامعة ایران وجود دارد، این بازنمایی چگونه تولید میشود؟ و چگونه فضایی بیناگفتمانی میان گفتمان بازنمایی ذاتی لطافت و زیبایی جسم زن در کنار گفتمان مسلط جامعه -که ریشه در فرهنگ، اعتقادات، بافت اجتماعی و رویدادهای تاریخی و سیاسی ایران دارند- ایجاد میشود؟

در این مقاله ضمن تعریف طراحی جلد کتاب در کنار وجه کارکردی و فایده مندی، به وجه نشانگی و فرهنگی این محصول اشاره شد، به طوری که رمزگان ها و نظام های نشانه ای (دیداری، نوشتاری و بعضاً بساوایی) در بستر طرح جلد کتاب به عنوان یک متن، می توانند در معرض خوانش هایی با رویکردهای متفاوت قرار گیرند و همزمان به گفتمان ها شکل دهند و از سوی دیگر، به وسیلة آن ها برساخته شوند و شکل گیرند؛ همچنین از آنجایی که تاکید پرسش های این مقاله بر بازنمایی تصویر زن اشاره داشت، برای خوانش جلد کتاب ها رویکرد نشانه شناسی گفتمانی انتخاب شد.

به طوری که در بخش تحلیل داده ها که نمونه آثار طراح گرافیک، فرزاد ادیبی مورد مطالعه قرار گرفت با اشاره به رمزگان های مربوط به بازنمایی تصویر زن، عملکرد آنها در فضای گفتمانی مسلط – ناشی از مکان جغرافیایی، زمان تولید و توزیع جلد کتاب ها – و همچنین چارچوبی که عنوان کتاب مشخص می نمود، بررسی شد.

نتایجی که در تحلیل برخی از طرح جلدهای ادیبی با موضوع زن، حاصل گردید را می توان در پاسخ به چگونگی و حتی چرایی شیوه های بازنمایی زن در دیگر آثار گرافیک نیز تعمیم داد؛ بدین معنا که در راستای محدودیّتهایی که در این نوع بازنمایی وجود دارد، از رمزگان های خاص پیروی می شود که بدون تردید همان رمزگان عام فرهنگی تصویر زن در حقیقتِ جامعة امروز ایران نیست و بنابراین طراح در بازنمایی ایده با کارکردهای نشانه ای خاص روبه رو میشود.

ادیبی نیز در طرح جلدهایش برای گریز از محدودیت های موجود در جامعه بر سر این موضوع، بیشتر با استفاده از مفهوم استعاری در نشانه ها، سعی در بیان و بازتولید نقش زن در راستای عنوان و مضمون کتاب ها را دارد.

نکتة پایانی که می تواند به عنوان یک پیشنهاد و نشانه ای برای قابلیت امتداد این پژوهش باشد، این است که در تحلیل هایی که انجام پذیرفت، محتوای نوشتاری داخل کتابها مورد مطالعه قرار نگرفت در صورتی که این محتوا می توانست در یک رابطة بینامتنی، مفاهیم تازهای را به خوانش طرح جلدها اضافه کند به طوری که با انتخاب هر طرح جلد، کل متن داخل کتاب نیز باید مورد مطالعه قرار گیرد، از آنجایی که پرداختن به این رویکرد نیازمند زمان و قالب وسیع تری برای نوشتن است در گنجایش پژوهش این مقاله نمی گنجد و جا دارد در مجالی دیگر به آن پرداخته شود.

منابع مورد استفاده در این مقاله:

بی.مگز، فیلیپ (1386)؛ تاریخ طراحی گرافیک؛ ترجمة ناهید اعظم فراست و غلامحسین فتحالله نوری؛ تهران: سمت

چندلر، دانیل(1387)؛ مبانی نشانه شناسی؛ ترجمة مهدی پارسا؛ چاپ دوم؛ تهران: سورهی مهر

دانسی، مارسل(1387)؛ نشانه شناسی رسانه‌ها؛ ترجمه گودرز میرانی و بهزاد دوران؛ تهران: نشرچاپار و نشر انیسه‌نما

سجودی، فرزان(1393)؛ بازنمایی پوشاک زنان در مجموعه‌های تلویزیونی؛ تهران: مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران

سجودی، فرزان(1387)؛ نشانه‌شناسی کاربردی؛ تهران: نشر علم

سجودی، فرزان و تاکی، شادی(1392)؛ گبه‌های سفارشی، پدیده ای چند فرهنگی؛ جامعه‌شناسی هنر و ادبیات؛ شماره دوم؛ صص 220-205

شریعتی مزینانی، سارا و مدرس صادقی، مریم(1390)؛ بازنمایی زن در آثار زنان نقاش معاصر ایران (با تاکید بر نگاه جنسی به زن)؛ جامعه‌شناسی هنر و ادبیات؛ شماره دوم؛ صص 54-35