اهمیت بسته‌بندی و کارکرد متفاوت آن

بسته بندی محصولات داستان‌های جذابی از سر گذرانده و در طول تاریخ همواره در حال تغییر و ارتقا بوده است، همچنین بر اساس نیازهای موجود توسعه یافته و قصه‌های زیادی برای گفتن دارد. در این مقاله قرار است بخشی از این پیشینه را بخوانیم اما قبل از آن به اهمیت بسته بندی می‌پردازیم. چون بالاخره دانستن از یک صنعت شناخت ما را در حیطه اثر گذاری آن بیشتر می‌کند. برای درک و شناخت بیشتر در مورد بسته بندی محصولات تا آخر این مطلب همراه ما باشید.

بسته بندی چیست؟

بسته بندی در زبان بازار پوششی است برای محصول، که هم از آن محافظت کرده و هم محصول را معرفی می‌کند. همچنین در تعاریف دیگر هم ظرفی است که مظروفی در خود جای می‌دهد. در استاندارد بریتانیا نیز واژه بسته بندی به عنوان هنر یا عملیات مورد استفاده در آماده سازی کالا برای حمل، نگهداری و یا تحویل به مشتری تعریف شده است. البته به عقیده متخصصین این حوزه بهترین و کامل‌ترین تعریف برای بسته بندی را پین در سال ۱۹۶۲ در سه بند ارائه داده است که به شرح زیر است:

• یک سیستم که زمان تهیه کالا را جهت انتقال، توزیع، ذخیره، خرده فروشی و مصرف کاهش می‌دهد.
• یک مفهوم تضمین کننده برای تحویل مطمئن کالا به آخرین مصرف کننده در شرایط مطلوب و با حداقل هزینه است.
• بسته بندی یک عمل فنی اقتصادی است که هزینه تحویل کالا را به حداقل می‌رساند، در حالی که فروش و در نتیجه سود حاصل از آن را به بالاترین حد افزایش می‌دهد.

اهمیت بسته بندی محصول و برندسازی

بسته بندی زیبا و مناسب می‌تواند یک مشتری ناامید را تبدیل به یک مشتری وفادار کند. بسته بندی یک نیاز ضروری برای محصول است که در ابتدا ممکن است با هدف محافظت از محصول ساخته شده باشد اما بعد از آن تبدیل به ویترینی شد برای نمایش محصول! تولید کنندگان در ابتدا توجهی به جایگاه بسته بندی برای برندسازی نمی‌کردند اما هرچه که گذشت متوجه اهمیت تبلیغاتی
آن شدند. بسته بندی رقابت بین برندها را پیچیده تر کرد، چون آنها می‌دانند اگر قرار است در بازار موفق باشند، علاوه بر کیفیت خوب باید خلاقیت در بسته بندی هم داشته باشند.

بیشتر بخوانید: تاثیر چاپ بر بسته بندی؛ تفاوت چاپ با کیفیت و چاپ بی‌کیفیت چیست؟

بسته‌بندی نقشی اساسی در فرآیند فروش دارد

بسته بندی محصول نقش مهمی در توسعه برند و استراتژی بازاریابی آن دارد و به لطف تکنولوژی جدید در صنعت، یک جعبه مقوایی ساده تبدیل به یک کانال ارتباطی با مشتریان شده است.
بسته بندی فرصتی است تا صدای صاحبان کسب و کار باشد و به مشتریان بگوید که آنها چه کسی هستند و به چه چیزی اعتقاد دارند! اما بسته بندی نمی‌تواند بر سر مشتری فریاد بزند که “من را بخر!” باید جذاب باشد و احساسات مخاطب را برانگیزد. و از همه مهمتر، باید مشتری را تحریک کند که فراتر از محصول به خود برند فکر کند.

امروزه بسته‌ بندی به دلیل منافع و اهمیتی که دارد جزئی از سیاست‌های فروش و بازاریابی در جهان به شمار می‌آید. البته جایگاه امروزه بسته بندی به دلیل کارکرد دقیق و فوق العاده‌اش در صنعت تبلیغات و بازاریابی است، بسته بندی جزو معدود صنایعی است که همزمان چند عملکرد ضروری و مهم دارد. جنبه‌ی تبلیغاتی بسته بندی در سال‌های اخیر به طور موازی با افزایش رقابت در بازار شدت گرفته و توجه به این نکته یادآوری می‌کند کارکرد اولیه و اساسی‌تر بسته بندی چیزی به جز تبلیغات صرف است. در ادامه به کارکردهای متفاوت آن اشاره می‌کنیم.

محافظت فیزیکی

بسته بندی پیش از هر اتفاق خوب دیگری برای محصول امنیت و مراقبت را به ارمغان می آورد. اشیاء خواه شکننده یا غیر شکننده در برابر عوامل متعدد مانند لرزش، سایش، بارش، ضربه و حرارت نیاز به مراقبت و نگهداری دارند. در نتیجه می‌توان گفت محافظت از محصول یکی از وظایف مهم بسته بندی است، پس به همان اندازه که محافظت از محصول مهم است، بسته بندی نیز حائز اهمیت است. بسته بندی برای اولین بار با همین هدف وارد بازار شد و مورد استقبال مردم قرار گرفت.

اهمیت بسته بندی بسیار زیاد است چون نقش مهم و اساسی در حفظ سلامت محموله دارد. بسته‌ها با پوشش مقاومتی مناسب می‌توانند مانع آسیب رسیدن به کالا شوند و یا از ضررهای احتمالی بکاهند. هم‌چنین بسته بندی برای جلوگیری از دستبردهای غیر مجاز و تعریف نشده به محصول بسیار فوق العاده عمل می‌کنند. با توجه به این کارکرد جالب است بدانید در ساختمان برخی از بسته‌ها برای جلوگیری از دسترسی غیرمجاز عایق مقاومتی تعبیه شده است. برخی از بسته بندی‌ها نیز دارای مهر و لاک ویژه‌ای برای جلوگیری از باز شدن و دستبرد می‌باشند. برخی از بسته‌ها نیز به برچسب‌های RFID مجهزاند که بازدارندگی بسیار بالایی دارد.

جلوگیری از فاسد شدن

در بسیاری از کالاها خصوصا محصولات آرایشی و بهداشتی و خوراکی، جلوگیری از فساد اهمیت بسیاری دارد. بسته بندی، محصول را مقابل ورود اکسیژن، بخار آب، گرد و خاک، اشعه ماوراء بنفش و… نگه داری می‌کند. مدت زمانی که بسته بندی بتواند از محصولی که امکان خراب شدن دارد محافظت کند، یک فاکتور اساسی است. برای برخی از بسته‌ها نیز ماجرا کمی تخصصی تر می‌شود، مثلا برای نگهداری طولانی‌تر برخی مواد غذایی از ماده جذب‌کننده اکسیژن استفاده می‌شود. برهمین اساس بسته بندی همه محصولات غذایی، دارویی، پزشکی و شیمیایی باید با استانداردهای معتبر بین‌المللی مطابقت داشته باشد. در برخی موارد نیز لازم است مطابق با قوانین بین‌المللی یا منطقه‌ای یا انجمنی مانند FDA ، IMDG code باشند.

بیشتر بخوانید: انواع بسته بندی و ویژگی هر یک را بشناسید!

اطلاع‌ رسانی

سومین و مهم‌ترین اهمیت بسته بندی، معرفی محصول است. در نگاه اول بسته بندی به مخاطب می‌گوید که این بسته‌ چیست و به چه کاری می‌آید؟! اطلاعاتی مانند مشخصات کالا و معرفی جزئیات آن، استانداردها، مواد تشکیل دهنده و نگهدارنده و… روی بسته بندی درج می‌شود. این اطلاعات بر روی بسته‌ها چاپ‌ شده یا توسط برچسب‌های مقاوم و مخصوص، چسبانده می‌شوند.

بازاریابی و تبلیغات

بسته‌ بندی‌ها با کارکرد مفید و طراحی خلاقانه شان یک عامل مهم برای ترغیب مشتریان بالقوه اند. در واقع طراحی بسته بندی یک نمود بیرونی از محصول است و تلاش می‌کند محتویات درونش را زیبا و کارآمد نشان دهد. طوری که بیشترین سهم بازار را از آن خود کند. این قسمت ماجرا از چنان اهمیتی برخوردار است که صاحبان کسب و کار برایش سرمایه گذاری قابل توجهی می‌کنند.

ایجاد سهولت

بسته بندی باید طوری طراحی شده باشد که علاوه بر کارکردهای گفته شده، برای مشتریان رفاه و آسودگی همراه داشته باشند. لازم است بسته بندی بتواند فرایند توزیع، جابه جایی، نمایش، باز و بسته نمودن دوباره، فروش، استفاده و استفاده‌ی مجدد از آن را تاجایی که ممکن است، آسان کند.

تاریخچه بسته بندی

پیش از آن که تمدن‌های شهری و یکجا نشینی فرهنگ عمده مردم شود، مردم برای به دست آوردن غذا از محلی به محل دیگر می‌رفتند. نیاز به بسته بندی از زمانی قوت گرفت که مردم به پناهگاه های دائمی روی آوردند. اولین متریال استفاده شده برای بسته بندی کدوهاي خشک شده، صدف ها، برگها، پوست حيوانات و ديگر مواد طبيعي بودند. براي انتقال آب، شير، ماست، روغن يا دوغ و مایعات دیگر نیز از پوست حيوانات استفاده مي‌شد، همچنین در برخی از مناطق برای ذخیره غذا و محصولات کشاورزی از شاخ حيوانات استفاده می‌شد. این رسم البته هنوز هم در مناطق استوايي پابرجاست. به این شیوه که افراد از بامبو براي ذخيره سازي مواد غذايي استفاده می‌کنند.

ظهور انقلاب صنعتی و اهمیت بسته بندی

برخی معتقدند تاریخچه نگهداری و بسته بندی مواد غذایی به ۵۰۰۰ سال پیش ازمیلاد بازمی‌گردد اما بطور کلي ظهور انقلاب صنعتي در پیشرفت و اهمیت این صنعت تاثیر بسزایی داشته است. انقلاب صنعتی همانطور که با پیشرفت عمده فعالیت‌های بشری ارتباط مستقیم دارد، در بسته بندی و نظام تولید کالا نیز تحول اساسي ایجاد کرد. انقلاب صنعتي، جهان را با فوران کالاهاي گوناگون و متنوع صنعتي روبرو کرد که هر یک نیاز به بسته بندی مناسب داشتند. بسته بندی که بتواند معرف و تبلیغ کننده و دارای حفاظت مناسب و کاربری آسان باشد.

شاید بتوان تاریخچه بسته بندی در ایران را در سال ۱۰۳۵ بعد از میلاد جستجو کرد. گفته شده که فردی به نام انصاری خراسانی طی سفری راهی مصر شد و در بازارهای مصر مشاهده کرد که فروشندگان سبزیجات، چاشنی ها را در کاغذی می‌پیچند و به فروش می‌رسانند. این بسته بندی هر چند ساده در نظر انصاری بسیار کار آمد جلوه کرد و تاریخ نگاران معتقدند صنعت بسته بندی از آنجا وام گرفته شده است. امروزه با پیشرفت روز افزون صنایع، بسته بندی تبدیل به یک تکنولوژی قدرتمند شده است. در حال حاضر شاهد بسته بندی‌های متنوع و تخصصی در زمینه های متفاوت هستیم که هر کدامشان یک تاریخچه و پیشینه قابل توجه دارند.

بیشتر بخوانید: بسته بندی محصول چیست؟

تاریخچه بسته بندی چوبی

از قدیم کنده‌های چوبی مکان مناسبی برای نگهداری از کالاهای مهم بوده است. بعد ها نیز با پیشرفت ابزارهای کار با تراش و برش روی چوب لوازمی نظیر ظروف، تابوت و… در راستای این امر وارد بازار شدند. بعدها مردم برای هدیه دادن و مراسمات مجلل از جعبه‌های چوبی دست ساز استفاده می‌کردند. تولید بشکه‌های چوبی نیز به ۷۹ سال قبل از میلاد مسیح آغاز شده بود.

تاریخچه بسته‌ بندی فلزی

رفته رفته با گسترش بشر در عرصه‌های مختلف زندگی بسته بندی طبیعی و چوبی نیاز بشر را برطرف نمی‌کرد. همین موضوع منجر به پیدایش و توسعه ظروف فلزی گردید. تاریخ ساخت ظروف فلزی به ۲۳ سال قبل از میلاد مسیح نسبت داده می‌شود. اولین فلزی که برای بسته بندی مورد استفاده قرار گرفت، قلع بود که همچنان به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردش مورد استفاده است.

اما کشف فلز قلع به سال۱۲۴۰ میلادی در شهر بوهیما بازمی‌گردد. یک کارگر انگلیسی این فلز را کشف کرد و برای نخستین بار برای بسته بندی مواد از آن استفاده کرد. نزدیک‌ترین فلز کشف شده به قلع، آهن سفید است که به سالهای۱۷۲۰ تا ۱۷۳۰ میلادی بازمی‌گردد. هنبوری یکی از محققان انگلیسی، اولین بار توانست با نازک کردن شمش‌های گداخته آهن های سفید را استخراج کند.

بعد ها در سال ۱۸۰۴ میلادی یک دانشمند تجربی به نام نیکلا اپرت (Father of Canning) برای نگهداری مواد غذایی به روش های خشک کردن، دودی کردن و بسته بندی مواد غذایی در قوطی فلزی دست یافت؛ سپس از این روش در صنعت کمپوت و کنسروسازی استفاده کرد که به نام اپرتیزاسیون معروف شد. در سال ۱۸۱۰ میلادی نیز پیتر ساخت قوطی فلزی از جنس فولاد با پوشش قلع (tin can) را استارت زد. در سال ۱۸۲۳ میلادی، قوطی های حلبی با سوراخی در بالای آن که canister نامیده می شد به بازار آمد و مورد استقبال ویژه مردم قرار گرفت. از اینجا به بعد کم کم اهمیت بسته بندی فلزی برای همه مردم مشحص می‌شود.

بسته بندی فلزی در ایران

رویارویی ابتدایی مردم ایران با کنسرو های فلزی از طریق واردات کنسرو خاویار بادمجان از روسیه و ارمنستان شکل گرفت. تولیدات کنسرو در ایران نیز توسط نیروهای روس مقیم ایران با کنسرو لوبیا آغاز شد. البته که این تولیدات فقط مختص ارتشیان روس بوده و هیچ نفعی برای مردم ایران نداشت. اما کم کم تولید کنسرو تقریبا در همین زمان توسط روس‌ها و با تولید کنسرو لوبیا برای ارتش ایران آغاز شد.

محمد درخشان

حوالی سال ۱۳۰۷ هجری شمسی بود که فردی به نام اسلامی کارگاه کوچک قوطی سازی را دایر کرد. دو سال پس از او شخص دیگری به نام محمد درخشان دنباله کار او را گرفت. آقای درخشان فارغ التحصیل از مدرسه آشپزی مسکو بود و پس از انقلاب اکتبر به ایران بازگشت. یکی از مهارت های منحصر بفرد جناب درخشان این بود که با استفاده از پیت‌های خالی بنزین و مسطح کردن آنها با دست، قوطی فلزی می ساخت.

سال ۱۳۱۵ کارخانه‌ای بزرگ برای تهیه کنسرو ساردین در جنوب ایران و در شهر بندرعباس تاسیس شد. همچنین یک کارخانه کنسرو سازی دیگر نیز در همین زمان در شمال کشور فعالیت خود را آغاز کرد و ایران در زمینه تولید قوطی کنسرو به خودکفایی نسبی رسید.

در اولین مصارف نیز از قوطی های فلزی برای افزایش زمان نگهداری محصولات کشاورزی و جلوگیری از ضایعات بهره برداری شد. بعد از آن نگهداری از نخود سبز کلیک خورد. می‌توان گفت در سال ۱۳۳۰ ایران پس از تولید قوطی‌های روغن نباتی به وسیله دستگاه های مدرن، در این صنعت به نقطه قابل توجهی دست یافت.

کنسرو و امنیت

امروزه کنسرو ها یک کالای مهم و امنیتی به شمار می آیند. به دلیل ماندگاری بالای مواد در این نوع بسته بندی و عدم محدودیت مکانی و زمانی، مصرف این محصولات میان مردم از جایگاه و محبوبیت ویژه‌ای برخوردار است.

در حال حاضر ظروف فلزی به عنوان نوعی ظروف بسته بندی با زندگی مردم عجین شده است. به طوری که حضورش را در قوطی های کنسرو، قوطی نوشابه، قوطی آئروسل، تیوپ آلومینیومی، اسپری ها، قوطی های رنگ، محصولات پزشکی، بسته بندی مواد شیمیایی، قوطی های روغن های غذایی و صنعتی، بشکه ها، گالن ها و… میتوان مشاهده کرد.

تاریخچه بسته‌ بندی فلزی (پیدایش آلومینیوم)

آلومینیوم فلزی است با ویژگی های منحصر بفرد که از قضا به راحتی تولید می‌شود. این فلز در کنار فراوانی و دسترسی خوب، مقاومت بالا در برابر تغییرات شیمیایی، حمل و نقل آسانی دارد. در سال ۱۹۵۸ برای نخستین بار در قوطی آلومینیومی تولید شد و به سرعت توسعه یافت. فلز اهمیت زیادی در بسته بندی دارد.

تاریخچه بسته‌بندی کاغذی و مقوایی

تاریخچه بسته بندی مقوایی به زمان تولید کاغذ برمی‌گردد. می‌توان گفت تولید کاغذ به سه هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد، زمانی که مردم مصر برای نوشتن از پاپیروس (Papyrus) استفاده می‌کردند. اولین کارخانه تولید و تکثیر کاغذ توسط چینی ها راه اندازی شد و پس از آنها در بغداد دومین کارخانه تولید کاغذ فعالیت خود را آغاز کرد.

در اروپا نیز تولید کاغذ از کشور اسپانیا شروع شد و با سرعت کم نظیر در فرانسه و هلند توسعه یافت.

در ایران اولین تجربیات کاغذ سازی به سال ۱۳۲۸ گره خورده است. در کهریزک کارخانه‌ای احداث شد که کاغذهای باطله را برای تولید کاغذ و مقوای نو و قابل استفاده جمع آوری می‌کرد. رفته رفته حوالی سال ۱۳۴۹ اولین کارخانه‌های مدرن در خوزستان شروع به کار کردند. ابداع بسیار خارق العاده آن کارخانه ها این بود که از تفاله‌های به جامانده نیشکر (Baggasse) کاغذ تولید می‌کردند. البته در همان زمان‌ها کارخانه چوب و کاغذ ایران که با نام چوکا معروف است با وارد کردن خمیرهای وارداتی و خمیرهای داخلی کاغذهای بسته‌بندی را تولید می کردند.

تاریخچه بسته بندی با پلاستیک

همانطور که اشاره کردیم کاغذ و مقوا از روزگاران قدیم، به عنوان دو ماده مهم در بسته‌ بندی مورد استفاده قرار گرفتند. این دو ماده به علاوه شیشه در بسته بندی مواد مورد توجه بودند تا اینکه بشر با مقوله پلاستیک و تولید آن آشنا شد. سپس با ابداع پلاستیک این ماده رفته رفته جایگزین کاغذ و فلز شد. جالب است بدانید استفاده گسترده از پلاستیک در بسته‌بندی پس از جنگ جهانی دوم آغاز شد.

پلی اتیلن که یکی از انواع پلاستیک است در طول سالهای جنگ به شکل انبوهی تولید می‌شد و همین تقاضا رشد این صنعت را با سرعت شگرفی روبه رو کرد. تا آنجا که پس از جنگ پلاستیک و پلی اتیلن قابل دسترس‌ ترین ماده در بازار شد. از آنجایی که اهمیت بسته بندی مواد بسیار زیاد بوده، از سال ۱۹۷۰ پلاستیک و متعلقات آن پا به این عرصه بسته بندی گذاشتند. علت این رشد چشمگیر نیز چیزی نیست جز مقاومت بالا، قیمت ارزان، دسترسی آسان و شکل پذیر بودن این ماده.

جمع بندی

تاریخچه بسته بندی مواد از زمانی شروع شد که بشر تصمیم گرفت در مکانی ثابت به زیست خود ادامه دهد. رفته رفته آدم ها نیاز به رفاهی نسبی برای نگهداری طولانی از مواد گوناگون داشتند. همین نیاز آنها را به سوی تولید ابزارهایی برای بسته بندی و نگهداری سوق داد. امروزه این نیاز چند برابر شده است. شرایط زندگی در سالهای اخیر ایجاب می‌کند که در همه حال به انواع و اقسام بسته بندی نیاز داشته باشیم. همین موضوع دلیلی برای پیشرفت روز افزون کارخانه ها است.

ما یک تفاوت اساسی‌تر نیز با نیاکانمان داریم و آن نیاز به بازاریابی تبلیغ است. امروزه بسته بندی علاوه بر نگهداری کاربردهای دیگری نیز دارد که در همین مقاله درباره شان مفصل گفتگو کردیم.

منابع(++++)

کوثر علیپور